توضیحاتی درباره کتاب اصلاح اندیشه دینی در اسلام ؛ و زندگی و آرای دکتر محمد اقبال به قلم دکتر محمد مسعود نوروزی
قسمت دوم
اساسا علامه اقبال ، طبیعتی عملگرا و در همان حال نبوغی الهام گونه داشت در واقع این اثر ،سنتز عالی عرفان، فلسفه ،دانش و تقوای عملی است . اگرچه در این متن بسیاری از دانش ها استفاده شده ، اما اسکلت و روح اصلی این متن چیز دیگری است ، حتی عرفان صرف مولانای بلخی هم نیست. میدانید که علی رغم علاقه ی فراوان و تاثیر پذیری زیاد دکتر اقبال از مولانا ( در ارمغان حجاز ، اقبال ، مولانا را روشنی شب خود و گره گشای کارها میداند ) ، در همان حال خود منتقد عرفان مولانا هم هست و او را به تنهایی برای تجدید بنای تفکر اسلامی کافی نمیداند و حتی به شدت اشعار عرفانی حافظ را مورد انتقاد قرار می دهد ( تاریخ تصوف ، 1916، اردو)
پس رمز و روح این نوشتار در کجاست ؟ روح اصلی این متن حکمت است ! حکمت قرآنی ! حکمت در سایه ی درک روح قرآن ! و حکمت نه فلسفه است و نه عرفان ! حکمت گمشده ی مومن است ! حکمت ، فلسفه ی عارفانه در سایه ی زلالی دل ، همراه با عمل است.
اجداد دکتر اقبال در کشمیر ساکن و از روحانیون بزرگ آیین برهمایی ( که هندوان بت پرست به آنها برهمن می گویند) بودند . آنان حدودا سال 1427 م. مسلمان شدند و سرانجام پدر پدربزرگ اقبال از کشمیر به سیالکوت ( از بخش های ایالت پنجاب در پاکستان کنونی ) هجرت می کند . «نور محمد» ، پدر اقبال ، خیاطی پرهیزگار با تمایل عرفانی و اهل مطالعه و تقوا بود . نورمحمد با کتاب فصوص الحکم ابن عربی آشنا بود و به سلسله ی قادریه ( یکی از طریقه های تصوف که توسط عبدالقادر گیلانی ( متوفی 1166 م. )- رئیس یکی از مدرسه های مذهبی حنبلی در بغداد - بنیان گذاشته شده بود ) تمایل داشت .
محمد اقبال در 9 نوامبر 1877 در چنین خانواده ای در سیالکوت استان پنجاب متولد شد .
اقبال در مدرسه اسکاتلندی «اسکاچ میشن » که مبلغان مسیحیت تاسیس کرده بودند ، به تحصیل پرداخت و از معلمش « سید میر حسن » که فردی متقی و مذهبی و در عین حال آگاه به علوم جدید و نظرات « سید احمد خان » بود تاثیر پذیرفت . بعد ها هنگامی که در 1922 م. حاکم انگلیسی پنجاب می خواست به خاطر تالیفاتش به اقبال لقب «سر» بدهد، او قبول این عنوان را مشروط به تجلیل از سید میر حسن کرد و چون از او درباره ی تالیفات سید میر حسن سوال شد ، پاسخ داد : « من خود از تصنیفات او هستم » .
اقبال کارشناسی ارشد فلسفه را از دانشکده ی دولتی لاهور در 1899 م. زیر نظر دکتر « سر توماس آرنولد» گرفت و همان جا شروع به تدریس کرد. تالیفات او در این دوران از این قرارند :انسان کامل از دیدگاه عبدالکریم جیلی ، وحدت وجودی نزد عبدالکریم جیلی ، علم اقتصاد جدید ( 1903 ) ، تاریخ هند برای دانشجویان و شعرهای اردو که در مجلات سراسر هند چاپ میشد . در این دوران از افکار « مولوی نذیر احمد دهلوی » که اغلب در لاهور مجلس شعر و تفسیر برگزار میکرد - تاثیر پذیرفت .
علامه اقبال در 1905 م. به انگلیس و آلمان سفر کرد و در آنجا نزد استادانی چون : مک تاگارت (هگل شناس انگلیسی ) ، وایتهد، ادوارد براون و نیکلسون تحصیل کرد و با افکار نیچه ( مفهوم ابر مرد ) و برگسون ( مفاهیم نیروی حیاتی و تحول خلاق ) ، فیخته ( مفهوم خود فعال ) و مارکس ( مفاهیم استثمار، مصرف گرایی و سرمایه اندوزی ) آشنا شد . در 1908 م. به هند بازگشت. از نامه های او به دوستانش در این دوران ، پیداست که افسرده ، سرخورده و دلگیر است و حتی تمایل چندانی به سرودن شعر هم ندارد. البته در این دوران او دچار تنش و اختلافات خانوادگی نیز بود . او در دوره ی ناراحتی منظومه ی (شِکوه) را سرود که شِکوه ی دردناکش از خدا به خاطر آن همه جهل و عقب ماندگی جوامع اسلامی بود.
